Bizkaia Maitea Aldizkaria

• 

«Kultura zientifikoa funtsezko balioa da gizartearen eta planetaren iraunkortasunaz kezkatzen den herri batean»

Juan Ignacio Pérez Iglesias

Fisiologian Katedraduna eta Euskal Herriko Unibertsitateko Kultura Zientifikoko Katedraren koordinatzailea da. Unibertsitateko errektore ere izan zen (2004-2009), irakaslea da 1985etik eta Biologia Zientzietan Doktorea. Unibertsitatean bertan egiten du bere irakasle eta ikertzaile lana, animalien fisiologia eta itsasoko biologiaren arloan. Dibulgatzaile zientifiko ezaguna da eta ohikoa da komunikabideetan agertzea (irratia eta internet). Zientziaren eta gizartearen arteko loturaren inguruko hainbat hausnarketa argitaratu ditu.

BIZKAIA MAITEA: Zure blogean esan duzu interesgarriak iruditzen zaizkizula animaliak, baita biziraun eta denboran irauteko duten gaitasuna ere. Antzematen al duzu gizakiongan biziraupen-arriskurik?

Juan Ignacio Pérez: Ez dut horren inguruko arrisku berezirik ikusten, epe laburrera behintzat ez. Baina adi egon behar dugu; izan ere, baliteke gizakion jarduerak orokorrean bizitza zailtzen duten ondorio batzuk izatea, batez ere gizakion bizitza zailtzen dutenak. Arrisku hori egon daitekeela kontuan izan behar dugu beti, eta aurre egiteko prest egon. Baina uste dut egoera horretatik urrun gaudela oraindik. Gainera, nire uste apalean, iraunkortasunaren eta espeziearen babesaren arloan, zientziak egoera hobetu baino ez du egin. Etorkizunera begira, hori izango da joera. Zientziak gero eta lan arlo gehiago biltzen ditu zentzu horretan.

B.M.: Eta zer esan dezakezu Aldaketa Klimatikoaren inguruko Gobernu Arteko azken Panelek jasotako arriskuei buruz?

J.I.P.: Ez nago seguru benetan kezkatzen duen arazoa hori den. Aldaketa klimatikoaren gaiaz ari garela, uste dut gai izango garela (teknologikoki) sortutako CO2 guztia atmosferatik kentzeko. Uste dut helduko dela une hori. Posible dela esango nuke.

B.M.: Esan nahi duzu zientziak, arriskuen gainean ohartarazteaz gain, konponbideak ere ematen dituela.

J.I.P.: Bai, alde horretatik bakarrik etor daitezke konponbideak. Zentzu horretan oso eszeptikoa naiz eustea soilik helburu duten politikekin; batez ere garapen bidean dauden herrialdeetan. Guretzat nahiko erraza da, baina garapen bidean dagoen herrialde batentzat, ordea, oso zaila. Uste dut zientzian konfiantza apur bat gehiago izan beharko genukeela. David Deutsch fisikari britainiarraren esanetan, beti egongo dira arazoak eta ezin diegu aurrea hartu, ez baitakigu nolakoak izango diren; espero dezakegun gauza bakarra da ahalik eta gauza gehien jakitea, arazoak datozenean konponbiderik onenak eman ahal izateko.

B.M.: Zure «Zoo Logik» blogean, hainbat animalia espezieri buruz hitz egiten duzu. Baten batek ematen al dizu atentzioa bereziki? Eta baten batengandik ikasi beharko al genuke?

J.I.P.: Ni animaliengandik ikastearen aldekoa naiz, espezie bakoitza bere garapenaren zirkunstantzien emaitza dela uste baitut. Baina ugaztun handiak bereziki atsegin ditut, hala nola kaxaloteak eta elefanteak. Biek dituzte hainbat gauza komunean giza espeziearekin. Hasteko, oso azkarrak eta sozialak dira; ez gu bezainbeste, noski. Haiek matrilinealak dira, gu ez zehazki. Baina oso hurbilak egiten zaizkigun ezaugarriak dituzte, familiaren kontzeptua, enpatia… esaterako. Espezie horietako animalia helduek beste batzuen kumeak zaintzen dituzte, laguntza behar dutenean. Gizakion ezaugarri batzuk gogorarazten dizkidate eta bereziki atsegin ditut: kaxaloteak eta elefanteak.

B.M.: Gizakion eta planetaren garapenaren eta konponbidearen gakoa «Kultura zientifikoa» da. Zein da gizarteak kultura zientifikoa izatearen garrantzia?

J.I.P.: Funtsezko arrazoi bat dago kultura hori izateko: kultura zientifikoa kulturaren parte dela. Uste badugu garrantzitsua dela kultura maila bat izatea, uste dut ezin daitekeela hortik kanpo utzi zientzia; izan ere, Pedro Echeniquek dioenez, «gizateriaren kultura lan kolektiborik handiena da». Beste arrazoi bat zera da: erabakiak hobeto hartzen dira kultura zientifikoaren ezagutza nahikoa edukita. Hori da, finean, herritar kontzienteek funtzionatzen duten modua, eta planetaren iraunkortasunaren alde egin nahi duen gizarte baten funtsezko balioa.

B.M.: Jarri dezagun nota. Zein izango litzateke une honetan gure gizarteak duen kalifikazioa interes zientifikoko ezagutzen inguruan? Zeintzuk izango lirateke interes horren edo interes falta horren adierazle nagusiak?

J.I.P.: Ez naiz argazki estatikoen partaide. Nire ustez baliagarriagoa da joera baloratzea, eta hori hobetzen ari dela esango nuke. Niretzat nahiko argia da. Batetik, hezkuntza sistema da jendearen kultura zientifikoaren benetako arduraduna, eta, zentzu horretan, gero eta hobea da eta hobeto funtzionatzen du (batzuen ustea kontrakoa izan arren); eta gainera, herritarrak gero eta kontzienteagoak dira zientziaren balioaz. Izatez, oraintxe bertan ondoen baloratzen den lanbideetako bat zientzialariarena da (medikua, zientzialaria, irakaslea…). Eta horrek esan nahi du garrantzia aitortzen zaiola. Beraz, kultura zientifikoaren maila altua ez bada ere, gaindituaren mailan gaudela esan genezake (eskuzabalak izanda); eta kontuan hartuta jendeak gero eta interes handiagoa daukala, azken balorazioa 6,5ekoa izan daiteke. Ez dago gaizki!

B.M.: Nota hori hobetzen jarraitzeko helburuarekin, zein da zuk koordinatzen duzun Kultura Zientifikoaren Katedraren egitekoa?

J.I.P.: Katedra hori gizartean kultura zientifikoa hedatzen laguntzeko asmoz sortu zen. Hiru egiteko ditu: Ezagutza zientifikoa zabaltzen du, hau da, zientziarekiko interesa duten gizarteko sektore batzuen eskaerari erantzuten die. Bestalde, bere jardueren bidez, pertsona batzuek kasualitatez hartzen dute argitalpenen bat esku artean, eta interesa pizten zaie. Eta azkenik, zientziaren aldeko diskurtso publiko onuragarria eraikitzen du. Uste dut azken hori dela positiboenetako bat.

B.M.: Orain del gutxi online komunikabideetan eztabaida interesgarria piztu da animaliekin egiten diren esperimentuei eta transgenikoen produkzioari buruz. Polemika sortu da gehiengoaren borondateak irizpide arrazional eta oinarri zientifikoengan lehentasuna eduki behar duen edo ez; zein da zure iritzi pertsonal eta zientifikoa?

J.I.P.: Niretzat hau guztia axioma baten modukoa da, beste despotismo ilustratua da, ezta? Arrazionalagoak izateagatik, jendearen borondatearen aurka gauzak egitea akatsa da.

B.M.: Hau da, jendeari hanka sartzen ere utzi behar zaio…

J.I.P.: Hori da. Nik beti defendatuko ditut irizpide arrazionaltzat ditudanak, gutxiengo batean bada ere. Baina erabakia beti izan behar da demokratikoa, gehiengoaren arauen arabera. Horretan ez daukat zalantzarik. Hau da, gehiengoaren borondatea da lehentasunezkoa, eta irizpide eta argumentu zientifikoak kontuan hartu behar dira erabaki demokratikoak hartzeko argudio gisa.

B.M.: Eta eztabaida honetako bi gai nagusien inguruan, animaliekin esperimentuak egitea eta transgenikoak produzitzea. Zein da zure postura?

J.I.P.: Aldekoa da kasu bietan, baina azalpena behar du. Animaliekin esperimentuak egiteari dagokionez, ez bagenitu egingo arazo larriak izango genituzke, espezie eta norbanako moduan, eta ezin izango genituzke konpondu. Buruan dauzkat neuro-endekapenezko gaixotasun guztiak, seguruenik mendebaldeko gizarteen erronka handienak direnak, epe labur eta erdira. Horrek ez du esan nahi animaliekin esperimentuak edonola eta edozein baldintzatan egin daitezkeenik. Horrek oso kontrolatuta egon behar du. Ez da justifikagarria, esaterako, gizakiontzako produktu kosmetikoak egiteko animaliekin krudelak izatea; baina bai justifikatu daiteke Alzheimerraren ikerketarako esperimentuak egitea.

Batzuetan izan daiteke muga argi ez egotea. Muga horiek agintariek jarri behar dituzte, irizpide desberdinen arabera. Animaliak errespetatu behar ditugu, krudelak ez izan, ahalik eta ondoen tratatu, baina ahaztu gabe pertsonekiko ditugun betebehar nagusiak. Uste dut hori izan behar dugula buruan.

Eta transgenikoei dagokienez, baten batek zientifikoki frogatu arte arazoren bat sortzen dutela, bai pertsonentzat bai ekosistementzat, ez daukat zalantzarik erabili egin behar direla. Orain arte, saiakera asko egin dira duten arriskua erakusteko, baina batek ere ez du filtroa pasatu. Are gehiago, AEBetan hiru belaunaldi daramatzate hazten eta ez da eragin negatiborik dokumentatu. Oker ez banago, Alemaniak onartu eta adierazi berri du transgenikoek ez dutela inolako arazorik sortzen.

B.M.: Transgenikoen inguruan, kudeaketaz, monopolioez, eta abarrez hitz egiten entzun dugu.

J.I.P.: Bai, aurka dauden askok niri ere esaten didate ez dela hainbeste eragin dezakeen kaltea, baizik eta kontrol mota, konpainia jakin batzuentzat onuragarria dela... eta baliteke egia izatea, baina gauza bera gertatzen da hauekin (bere iPhonea erakutsiz). Tresna hau Apple markak egiten du, ez beste inork. Eta munduan bi tresna daude nagusiki: Android-ak eta hauek. Hau da, ez dago oligopolio gehiago hazien eta bioteknologiaren munduan telefono mugikorren eta telekomunikazioen munduan baino. Hala ere, jendea eskandalizatu egiten da hazien kontuarekin eta ez telefoniaren kontuarekin. Niri iruditzen zait hipokresia handia dagoela desberdintasun horretan, ez?

B.M.: Ondorioz, zientziaren dibulgazioa jarduera terapeutiko oinarrizko moduan ulertu beharko genuke? Zeintzuk izango lirateke, zure ustez, egungo gizartearen zientziak aurre egin beharreko arriskuak?

J.I.P.: Lehen esan dut kultura zientifikoaren iturri nagusia hezkuntza sistema dela. Guk, dibulgatzaileok, egiteko garrantzitsua dugu, baina magnitude txikiagokoa. Esan dut, halaber, jendeak gero eta interes handiagoa duela zientziarekiko. Horren froga da Katedran antolatzen ditugun jardueretan jendea askok hartzen duela parte.

Baina hori aurrealdea da; esan genezake atzealdea beldurrari lotutako ezagutza eza dela. Izan ere, jendea oso beldurtia da, eta seguruenik normala izango da. Askotan, beldurrak arrazionaltasunari hartzen dio aurre, alor zientifikoan. Beldurra, esaterako, transgenikoen inguruan, telefonia antenen inguruan… arrazoiren batengatik hedatu egin da gauza horien arriskuaren ideia, eta batzuetan, jarrera irrazionalak mantentzen dira, eragin negatiboa dutenak, eta gainera, zentzurik ez dutenak. Deigarriena hauxe da: esango bagenu bihar bertan telebista antena guztiak kenduko ditugula, manifestazioak egongo lirateke horren aurka, ezta? Eta azkenean, telefono mugikorrek, wifiak eta abar igortzen dituen uhinen oso antzekoak igortzen ari dira. Beldurrarekin lotutako ezagutza falta da, beraz, zientziak daukan oztopo handietako bat.

B.M.: Eta politikaren kasuan, nola integratu erabakietan oinarri eta argudio zientifikoak?

J.I.P.: Politikaren munduan dena eztabaidatu daiteke, baina zientziaren munduan gauza batzuk ezin dira eztabaidatu. Hau da, transgenikoek kaltea eragiten duten edo ez ez da eztabaidagarria, neurgarria da. Eztabaidatu daitekeena da landatu edo ez, hori bai. Eta bozkatu daiteke, noski. Baina kaltea eragiten duten edo ez, hori zientziak zehaztu behar du, erabiltzen diren metodoen bidez. Ezin da negoziazio politiko baten bidez erabaki.

Sarritan erabakiak hartzen dira Europako Kontseiluan, gai jakin batzuen inguruan neurriak hartzeko. Baina Europako Kontseilua ez da organo zientifiko bat, baizik eta politikoa, eta horrek batzuetan ihes egiten digu. Gainera, orokorrean, gure politikariek harreman gutxi eduki dute zientziarekin, eta are zailagoa da balioak transmititzea. Izan ere, konfiantza izatea eskatzen du horrek eta uste dugu politikaren munduan eztabaidagarriak diren gauza asko zientziaren munduan ez direla eztabaidagarri.

B.M.: Manuel Lozano fisika katedradun ospetsuak esandako zerbait datorkit burura: «politikari bat beti egongo da ziur (edo itxura egingo du) esaten duenaz. Zientzialari bat beti egongo da zalantzati gai konplexu batzuen inguruan, zientziak eta teknologiak ez dutelako ehuneko mila proportzioan frogatzen iragarpen eta emaitzen fidagarritasuna. Herritarrek ziurren agertzen denari egingo diote kasu, eta hor dago akatsa». Zein izango litzateke zure iritzia kasu bakoitzean?

J.I.P.: Zalantzati agertzearen inguruan Manuel Lozanok dioena egia izango da, seguru aski. Nik adibide bat jartzen dut, galdera hau egiten didatenean: ehuneko ehunean ziurtatu dezakezu horrek ezin duela kalterik eragin? Nire erantzuna da nik ehuneko ehunean ezin dudala ezer ziurtatu arlo zientifikoan, inoiz ez, zientzian baieztapen guztiak behin behinekoak direla, beti, zientziaren izaeragatik beragatik. Eta hori onartzea oso zaila egiten zaio jendeari. Segurtasuna eskatzen dute. Erlijioaren ziurtasuna, matematikena. Baina zientziak ez du ziurtasunik ematen, baizik eta gertagarriena dena. Seguruena, ziurtasunetik hurbilen dagoena, baina ez erabateko ziurtasuna. Ikuspuntu horretatik, egia da Manuel Lozanok dioena. Beti gaude erreserba horrekin, ezta?

Ordezkari politikoei dagokienez, ez dakit txarra den segurtasun handiz hitz egitea, baina ni ez nintzateke asko fidatuko egin beharrekoaren inguruan zalantzak dituenaz, bata edo bestea egitearen inguruko zalantzak dituenaz. Nik uste dut logikoa dela zalantzak edukitzea, baina zerbait erabaki behar baduzu, egiten duzu eta aurrera egiten duzu horrekin. Uste dudana da herritarrok gero eta zorrotzagoak izan behar dugula politikarien adimen-maila eta prestakuntzarekin. Adi egon behar dugu eta botoarekin ere kritikoak izan. Ni, hala ere, ez naiz ausartzen politikariak asko kritikatzera, oso ondo bizi baikara eta horrela bizitzen jarraitu nahi baitugu, eta edozerk kezkatzen gaitu.

B.M.: Agur esan baino lehen, zorionak eman nahi dizkizut zuzentzen duzun Kultura Zientifikoko Katedrak jaso berri duen «Prismas Casa de las Ciencias» sariagatik.

J.I.P.: Eskerrik asko. Hala da, 2014aren amaieran sari hori eman digute, beterano eta ospetsuena, Dibulgazioko Sari Nazionalaren baliokidea. Azken urteetan zientziaren munduko pertsonek jaso dute sari hori, hala nola Manuel Calvo Hernandok (hildako kazetari zientifikoa) edo Margarita Salas ikertzaileak.

Bide batez, esan nahi dut Katedrak egiten duen lana, sari hori merezi izatera ere heldu dena, ez zatekeela posible izango Euskal Herriko Unibertsitateak eta Bizkaiko Foru Aldundiak bere Kultura Sailaren bidez emandako laguntzarik gabe. Erakunde bi horiek apustu sendoa egin dute eta baliabideak eman dizkigute gure lana garatu ahal izateko.

Fitxategi hauek kontsultatzeko Adobe Reader dohainiko programa behar duzu, erabili esteka deskargatzeko.